از مراحل مهم در ساخت‌وساز، ایجاد پایداری لازم در هنگام عملیات گودبرداری، تخریب و اجرای سازه نگهبان هست که در صورت عدم رعایت نکات ایمنی باعث به وجود آمدن خسارت مالی و جانی بسیاری می‌شود. گودبرداری ازجمله مهم‌ترین و خطرناک‌ترین مراحل اجرای یک ساختمان به‌حساب می‌آید که هرساله باعث ایجاد خسارت‌های زیادی می‌شود.

۳ عامل اصلی خطر در هنگام گودبرداری

1-احتمال آسیب‌دیدگی و تخریب ساختمان‌های کناری

2-احتمال خطرات جانی و مالی افراد و تجهیزات داخل و اطراف گود

3-احتمال آسیب‌دیدگی انشعابات شهری مانند لوله و تأسیسات گازی، آب و…

۵ نشانه‌ی خطرناک در هنگام گودبرداری

۱- ضعیف بودن خاک

هر چه خاک محل گودبرداری ضعیف باشد، احتمال ریزش دیواره‌ی گود و تخریب ساختمان‌های کناری هم افزایش پیدا می‌کند. خاک‌های دستی نمونه‌ی بارزی از خاک‌های ضعیف می‌باشند.

در سال‌های خیلی قبل به‌عنوان‌مثال در شهر تهران بسیاری از مناطقی که الآن به شهر تهران اضافه‌شده‌اند خارج از شهر بوده‌اند و در آن زمان ضایعات و نخاله‌های ساختمانی را در آن مناطق تخلیه می‌کردند که بعدها هم با اضافه شدن این مناطق به شهر تهران اکثر آن مناطقی که نخاله‌ها را تخلیه می‌کردند بدون هیچ‌گونه تراکمی آنجا را مسطح (تسطیح) می‌کردند و بستری بسیار سست برای احداث ساختمان به وجود می‌آوردند!

در مناطق جنوب تهران به‌عنوان‌مثال مناطق ۱۲ و ۱۶ در سال‌های خیلی قبل، گودهایی برای تهیه‌ی مواد اولیه‌ی ساخت آجر وجود داشته که بعد از اضافه شدن این مناطق به ساخت‌وسازهای شهری، بسیاری از آن‌ها را با خاک دستی و نخاله‌ها پرکرده‌اند.

در بعضی از موارد دیده‌شده است که سازنده، ساختمانی را در کنار زمینی بر روی همان خاک‌های سست و ضعیف اجرا کرده است.

در این ساختمان‌ها تا زمانی که زمین کناری آن را گودبرداری نکرده‌ایم مستحکم هستند اما به‌محض اجرای گودبرداری در زمین کناری آن، (حتی گودبرداری با عمق کم) فونداسیون ساختمان ریزش کرده و باعث تخریب ساختمان می شود نمونه ی واقعی این مورد در سال ۱۳۹۳ در محدوده ی یافت آباد تهران به  وجود آمد که در این حادثه با وجود گودبرداری با عمق کم (کمتر از ۱ متر) ساختمان ۲ طبقه کامل تخریب شد و ۴ کشته بر جای گذاشت.

توجه

۲- زیاد بودن عمق گود

معمولا با افزایش عمق گود، احتمال بروز خطرات بیشتری برای نیروهای انسانی و ساختمان های مجاور گود وجود دارد از طرفی هم با افزایش میزان تراکم ساختمان سازی در شهرها و با توجه به نیاز بودن فضاهای مورد نیاز مانند پارکینگ، انباری و… با زیاد شدن طبقات زیر زمین، احتمال ریزش دیواره ی گود نیز به مراتب افزایش پیدا می کند: بنابراین در این موارد که عمق گود زیاد می باشد باید از شرکت های ژئوتکنیک کمک بگیریم.

۳- طولانی شدن مدت بازماندن گود

معمولاً اکثر خاک‌ها بعد از گودبرداری، از مدت چند ساعت تا چند ماه پایدار هستند: و هر چه مدت‌زمان بیشتری می‌گذرد پایداری خاک گودبرداری شده هم کم می‌شود و خطر زیرش دیواره‌های گود نیز افزایش می‌یابد. لازم به ذکر است خطر احتمالی ریزش دیواره‌ی گود در فصل‌هایی که رطوبت و بارندگی (زمستان و بهار) وجود دارد، افزایش پیدا می‌کند.

تجربه‌ها نشان می‌دهد که اکثر ریزش‌های دیواره گود از چند ساعت تا چند روز بعد از شروع بارندگی اتفاق افتاده است: بنابراین لازم است که با سرعت هر چه بیشتر البته همراه با رعایت نکات ایمنی مرحله‌ی گودبرداری را برای کاهش بروز خطرات احتمالی به اتمام برسانیم و مجدد آن را ایمن کنیم.

۴- بالا بودن سطح آب‌های زیرزمینی

تجربه‌ها نشان می‌دهد که اکثر ریزش‌های دیواره گود از چند ساعت تا چند روز بعد از شروع بارندگی اتفاق افتاده است: بنابراین لازم است که با سرعت هر چه بیشتر البته همراه با رعایت نکات ایمنی مرحله‌ی گودبرداری را برای کاهش بروز خطرات احتمالی به اتمام برسانیم و مجدد آن را ایمن کنیم.

وجود آب‌های زیرزمینی از طریق قنات‌ها و… باعث افزایش خطر ریزش گود می‌شوند: بنابراین برای محافظت از گود لازم است که جریان آب‌های سطحی موجود یا آب‌های حاصل از بارندگی را با استفاده از تمهیداتی از محل گود دور کنیم.

۵- ضعیف و یا حساس بودن ساختمان مجاور

در مواردی که زمین پروژه در کنار یک ساختمان قدیمی و ضعیفی قرارگرفته باشد باید تمهیداتی برای جلوگیری از ریزش آن ساختمان ضعیف گرفته شود.

اگر ساختمان همسایه به دلیل ضعیفی که دارد در عملیات گودبرداری دچار ریزش یا آسیب شود، باید بدانید که در محاکم قضایی ضعیف بودن ساختمان همسایه دلیل موجه و قانعی برای قاضی نخواهد بود و به‌هرحال سازنده نمی‌تواند به بهانه‌ی اینکه ساختمان مجاور ضعیف بوده است از خود دفاع کند: بنابراین لازم است درصورتی‌که در کنار زمین، ساختمان قدیمی و ضعیفی وجود دارد تمهیدات مناسبی برای محافظت از آن صورت گیرد.

بررسی و نظارت دقیق بر گود

داخل و اطراف گود هرروز باید توسط افراد مجرب و کار دیده‌ای بررسی و مورد نظارت دقیق قرار گیرد و از وجود هرگونه ترک‌های خاک، جریان آب و یا وجود اشکالاتی در سازه نگهبان بررسی شود. این نظارت‌ها و بازرسی‌ها باید:

• قبل از شروع نوبت‌کاری
• در حین اجرای عملیات
• بعد از هر بارندگی و یا شرایط خطرناک دیگر انجام شود

برای جلوگیری از نفوذ آب باران، پوشش نایلونی را بر روی خاک ترانشه ها قرار دهیم. این پوشش نقشه بسیار مهمی را برای کاهش خطر ریزش گود دارد.

انجام بررسی و تحقیق در مورد مکانیک خاک

برای شناخت ویژگی‌های خاک و سطح آب‌های زیرزمینی و همچنین عمق خاک‌های مسئله‌دار مانند خاک‌های دستی و متورم شونده آزمایشات مکانیک خاک انجام می‌گیرد.

1. نوع خاک
2. میزان چسبندگی
3. مقاومت مجاز خاک
4. میزان نفوذپذیری خاک
5. نشست‌های مورد انتظار
6. میزان تورم در اثر وجود رطوبت
7. مقدار مواد شیمیایی مضر مانند نمک و گچ و…

با توجه به عمق گودبرداری که نیاز است به آن دست پیدا کنیم و همچنین مشخصات ساختمان‌های کناری و تأسیسات و انشعاباتی مانند لوله‌های گاز، آب و… باید خطرات احتمالی گودبرداری ارزیابی شود و مراحل گودبرداری، نوع سازه نگهبان و روش طراحی و اجرای سازه نگهبان به‌صورت کامل بیان شود.

در همه‌ی ساختمان‌هایی که عمق گودبرداری آن‌ها بیشتر از ۱.۵ متر باشد، باید حتماً بررسی‌های مکانیک خاک انجام گیرد. این بررسی‌ها اگر به‌درستی انجام شود می‌تواند ایمنی پروژه را تضمین کند.

شدیداً توصیه می‌کنیم که حتماً آزمایش‌های مکانیک خاک را به‌صورت کامل و دقیق انجام دهید تا از به وجود آمدن حوادث ناگوار جلوگیری کنید.

بسیاری از شرکت‌ها را دیده‌ایم که فقط آزمایش‌های صوری را در شرکت‌های فاقد صلاحیت انجام می‌دهند که درنهایت موجب بروز حوادث ناگوار در پروژه خواهد شد، بنابراین حتماً پیشنهاد می‌کنیم که از شرکت‌های معتبر و باسابقه برای انجام آزمایش‌های مکانیک خاک کمک بگیرید.

شرکت‌های انجام مکانیک خاک معمولاً بعد از بررسی زمین و نقشه‌ها شروع به گمانه‌زنی به‌صورت دستی یا با ماشین‌آلات، در قسمت‌های مختلف می‌کنند و نمونه‌ها را برای انجام آزمایش‌های لازم به آزمایشگاه مکانیک خاک ارسال می‌کنند.

گزارش آزمایشگاه مکانیک خاک باید به‌صورت کامل و بدون هیچ‌گونه نقصی باشد. چراکه هرگونه نقصی در گزارش آزمایشگاه باعث ضرر و زیان مالی و یا ریزش گود و خسارت‌های جانی می‌شود. مهندس محاسب ساختمان هم باید در طراحی سازه نگهبان، پی و سازه اصلی از گزارش آزمایشگاه استفاده کند.

۹ اقدام برای کاهش خطر گودبرداری

۱- در صورت مواجه‌شدن با لوله‌های تأسیساتی گاز و آب و… به اداره‌های مرتبط سریعاً اطلاع داده شود تا اقداماتی برای آن انجام بدهند.

۲- درصورتی‌که در اطراف گودبرداری ترافیک عبوری زیادی وجود دارد به‌اندازه‌ی حداقل چند متر از دهانه‌ی گود با استفاده از شبرنگ و علامت‌های هشدار، فاصله ایجاد کنیم.

۳- از دیوی مصالح و نخاله‌های ضایعاتی حاصل از گودبرداری و همچنین حرکت ماشین‌آلات سنگین در اطراف دیواره‌ی گودبرداری که باعث به وجود آمدن ارتعاش می‌شود جلوگیری شود.

۴- نکته‌ی بعدی هم که در طول تمام اجرای پروژه شدیداً توصیه می‌کنیم استفاده از کلاه ایمنی است. در داخل گود معمولاً خطر سقوط اشیاء وجود دارد بنابراین افرادی که در داخل گود مشغول به فعالیت می‌باشند، حتماً از کلاه ایمنی استفاده کنند.

۵- درصورتی‌که بر روی دیواره‌ی گودبرداری بخواهیم عملیاتی انجام دهیم، حتماً درزمانی این کار را انجام دهیم که هیچ‌کسی در داخل گود نباشد چراکه سقوط اشیاء در داخل گود یکی از عوامل اصلی بروز حادثه در کل اجرای عملیات ساختمانی است.

۶- در خاک‌هایی که ریزشی می‌باشند نباید گودبرداری را دقیقه از لبه‌ی دیوار همسایه به‌صورت یکجا صورت بگیرد بلکه در این شرایط باید حداقل در حدود ۱ تا ۱.۵ متر از ساختمان همسایه فاصله بگیریم و همچنین باید به‌صورت شیب‌دار گودبرداری را انجام دهیم.

۷- همان‌طور که در بالا هم ذکر کردیم مهندس محاسب با توجه به گزارش آزمایشگاه مکانیک خاک، سازه نگهبان، پی و سازه اصلی را طراحی می‌کند بنابراین نقشه گودبرداری، نحوه‌ی اجرای گودبرداری، سازه‌های نگهبان و… باید به‌صورت کامل مشخص و روشن باشد.

۸- مهندس ناظر سازه و در صورت لزوم نماینده‌ای از شرکت مکانیک خاک باید بر عملیات گودبرداری نظارت کافی داشته باشند: و در صورت بروز هرگونه ترک یا نشانه‌های نشست ساختمان همسایه مانند باز نشدن یا گیرکردن درها و پنجره‌ها، صدای غیرعادی، شکستن شیشه‌ها و… موردبررسی قرار گیرد و به‌موقع اقداماتی برای جلوگیری از بروز حادثه انجام بدهند حالا این اقدامات می‌تواند گزارش شرایط به شهرداری و… یا در مواقع اضطراری خروج سریع ساکنین باشد.

۹- مدت بازماندن گود باید زمان‌بندی دقیقی داشته باشد به‌عنوان‌مثال:

زمان شروع عملیات گودبرداری، زمان برپایی سازه نگهبان، زمان اتمام گودبرداری با توجه به نوع خاک و شرایط باید دقیقاً مشخص باشد. چرا؟ کمی قبل‌تر گفتیم با توجه به نوع خاک و شرایط

به دلیل اینکه نوع خاک‌ها و شرایط آن در ریزش گود بسیار تأثیرگذار می‌باشند مثلاً خاک‌های رسی خشک در اثر جذب رطوبت متورم شده و در ادامه باعث ریزش می‌شوند یا برعکس خاک‌های رسی با رطوبت بالا در اثر خشک شدن ترک‌های عمیقی در گود به وجود می‌آید و باعث ریزش گود می‌شوند یا خاک‌های شنی و ماسه‌ای فاقد رس در اثر ارتعاش (لرزش) دچار ریزش می‌شوند:

بنابراین باید با رعایت نکات ایمنی با حداکثر سرعت، گودبرداری را انجام دهیم چراکه پایداری خاک در ساعت‌ها یا روزهای اولیه بعد از گودبرداری به نشانه‌ی پایداری دائم نیست.